انواع گنبد در معماری ایرانی و اسلامی

انواع گنبد در معماری ایرانی و اسلامی

توجه خاصی که طی تاریخ در ایران به اشکال گنبدی معطوف بوده علاوه بر ارزش های ساختمانی از احتیاجات دیگر نیز ناشی می شود. اشکال گنبدی همواره در ذهن بیننده نشانه ای از قدرت های آسمانی و متافیزیکی به شمار می آمده اند و شکل کروی آسمان، ماه و سیارات نیز این تصورات و اعتقادات را تقویت می کرده است. بنابراین، توجه خاص به انواع گنبد در معماری و ساختن آن ها در این سرزمین صرفا ارضای احتیاجات مکانیکی و فنی نبوده و دربر دارنده توقعات و احتیاجات معنوی و روانی نیز به شمار می رفته است. با احتمال زیاد سابقه ی تاریخی انتخاب اشکال گنبدی برای آرامگاه ها و مقبره ها و … که رابطه ای بین زندگی دنیوی و قدرت های برتری دنیایی تصور می شده اند، خود در سیر تکاملی و برداشت ذهنی مردمان از این نوع شکل های ساختمانی بیتاثیر نبوده است.

احتیاجات مکانیکی و ارزش های نشانه ای وابسته به اشکال گنبدی موجب آن بوده که تاریخ فنی ایران از این لحاظ بسیار غنی و پر ثمر باشد. اشکال گنبد در معماری دوره ساسانی به صورت گرد و بیضی و سهمی بوده اند ؛ گنبدهای بلند دوره ی ایلخانیان و تیموری و گنبدهای پیازی و گنبدهای شکم دار نمونه هایی از انواع و نشانه ای از توجه مدام این سرزمین به این شکل ساختمانی به شمار می آیند.

انواع گنبد بر اساس شکل و ساختار

بنا بر تقسیم‌بندی استاد پیرنیا، گنبد ها از لحاظ فرم به چهار گروه تقسیم می‌شود :

گنبد نار: 

رایج ‌ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردیخان در اصفهان و مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان می‌باشد. گنبد این مساجد به صورت دو پوسته یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده‌است. در گنبدهای دو پوسته، پوسته زیرین معمولاً باربر و پوسته روئین جهت نماسازی و همچنین مقابله با عوامل جوی است.

 یکی از دلایل دو پوسته زدن گنبد به لحاظ توجه و مقیاس ساختمان شهر است. از آنجایی که گنبدهای بزرگ و بلند نشانه اهمیت ساختمان می‌باشند و همچنین این گنبدها باید با مقیاس شهر تطبیق کنند و ترجیحاً از قسمت‌های مختلف شهر دیده شوند، لذا سعی می‌شود که گنبد فوقانی را بلند و مرتفع احداث کنند؛ ولی برای اینکه مقیاس تالار زیر کنبد زیاد ناهمگون نباشد و مانند تونلی عمودی به نظر نیاید، پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا می‌شود.

دلیل دیگر اینکه، از ضخامت گنبد زیرین که باربر است هر چه به نوک گنبد نزدیک می‌شود کاسته می‌گردد تا وزن گنبد، کمتر شود. به همین دلیل روی گنبد به صورت پله‌ای در می‌آید (مانند گنبد یخچال‌ها) و برای پوشاندن این ناهمواری، گنبد دوم زده می‌شود.

البته گنبد دو پوسته از لحاظ کاهش تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا، از گنبد یک پوسته عملکرد بهتری دارد، زیرا هوای نسبتاً راکد بین دو پوسته، مانند یک عایق از تبادل حرارت جلوگیری می‌کند ولی باید توجه داشت که هیچ فضای حبسی در ساختمان نباید وجود داشته باشد زیرا به علت وجود رطوبت هوا و میعان رطوبت در شب هنگام یا مواقع سرد، و تبدیل آن به آب، باعث خراب شدن مصالح از داخل این فضا می‌شود؛ بنابراین هوای بین دو پوسته همیشه باید تهویه شود.

گنبد رک :

به صورت هرمی یا مخروطی است^. غالباً بر روی یک پایه استوانه‌ای یا منشوری قرار می‌گیرد. معروف‌ترین این نوع، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان گلستان است که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار است و از بهترین نمونه‌های معماری قرن چهارم هجری قمری محسوب می‌شود. از این نوع گنبد جهت مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی نیز بسیار استفاده شده‌است.

گنبد خرپشته

نوع سوم گنبد ها، گنبد خر پشته است که مانند گنبد رک، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد میر بزرگ در آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد .

گنبد اورچین:

شبیه گنبد رک مخروطی است، ولی روی آن پلکانی است. این گنبد به نام‌های گنبد پلکانی یا “مُضَرَس” و در انگلیسی به نام ( “Pineapple Dome” گنبد آناناس) خوانده می‌شود. از این نوع گنبد فقط جهت مقابر استفاده می‌شده است. شبیه این گنبد را در هیچ مکانی و هیچ کتابی به جز در ایران و عراق ندیده اید. در ایران نیز فقط محدود به جنوب غربی کشور است، که تعداد آن ها زیاد نیست و لذا منحصر بفرد هستند. معروف‌ترین این نوع گنبد، متعلق به آرامگاه دانیال نبی در شوش است. از دیگر ابنیه‌ای که دارای گنبد اورچین هستند، می‌توان از مقبره حضرت سربند و بقعه یعقوب لیث در دزفول، امامزاده عبدالله در شوشتر، امامزاده جعفر در بروجرد، امامزاده میرمحمد در جزیره خارک، و همپنین گنبد سلطان زبیده و آرامگاه عمر سهروردی در بغداد نام برد.

کاملترین گنبد ساخته شده

گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان به نام تاج الملک (گنبد خاکی) یکی از آثار زیبای معماری جهان است که به دستور ملکه سلجوقی، ترکان خاتون، همسر مقتدر ملک شاه به دست ابوالغنایم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی از وزرای مشهور و رقیب خواجه نظام الملک در سال 481 هجری ساخته شده است.

گنبد یک جداره تاج الملک کاملترین گنبد ساخته شده است. این پوسته یکپارچه بیش از نهصد سال بدون ترک خوردگی در کمال استحکام ایستاده است تا شاهدی بر ریاضیات دقیق، استادی و تردستی معماران باشد و نجابت و وقار معماری سلجوقی را به نمایش بگذارد. آهنگ گردش پر رمز و راز پیکر بندی اعجاب برانگیز گنبدهای ایران که معمار با هدایت دقیق، مولفه های نیرو و تعیین دقیق عناصر کششی و فشاری مقاطع لازم را تعیین کرده و مقدار مصالح مصرفی را به حد بهینه رسانیده اند، نظم هندسی استثنایی ، تنظیم ارتفاعات و کشایش های فضایی درون و بیرون آن ها در حد کمال است.